S

Satelliet Een satelliet is een hemellichaam dat om een planeet heen draait. Een synoniem voor satelliet is maan, hoewel dat woord komt van de maan, de naam van de enige natuurlijke satelliet van de aarde. We spreken van natuurlijke satellieten en kunstmanen, net zoals we van natuurlijke manen en kunstmanen spreken. Zie verder maan.
Schemering Dit is de periode die 's ochtends voor zonsopkomst begint (in de ochtendschemering), en pas 's avonds na zonsondergang eindigt (de avondschemering). Dit is dus één lange periode, van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat, die dus ook de gehele periode van daglicht omvat. De schemering vindt voor een sterrenkundige dus slechts eenmaal per dag plaats, en is de periode waarin het te licht is om de nachthemel waar te nemen.
Schijnbare afmeting Zie schijnbare diameter of schijnbare oppervlakte.
Schijnbare afstand De schijnbare afstand of hoekafstand tussen twee hemelobjecten is de hoek tussen de posities van die twee objecten aan de sterrenhemel. Een kleine schijnbare afstand betekent dat de twee objecten vrijwel op dezelfde positie aan de hemel staan. De schijnbare afstand wordt niet gemeten in kilometers of AE, maar in graden, boogminuten en boogseconden.
Schijnbare beweging De schijnbare beweging van een hemellichaam kan twee betekenissen hebben: Ofwel de beweging van een object aan de sterrenhemel, dus uitgedrukt in afgelegde schijnbare afstand per tijdseenheid of de beweging die een hemellichaam schijnt te hebben, welke wordt veroorzaakt doordat wij ons op de bewegende aarde bevinden.
Schijnbare diameter De schijnbare diameter van een hemelobject is de hoek die het object inneemt aan de sterrenhemel. De schijnbare diameter wordt niet gemeten in kilometers of AE, maar in graden, boogminuten en boogseconden.
Schijnbare magnitude De schijnbare magnitude geeft de helderheid van een hemelobject aan en wordt meestal afgekort tot simpelweg magnitude.
Schijnbare oppervlakte De schijnbare oppervlakte van een hemelobject is de oppervlaktehoek die het object inneemt aan de sterrenhemel. De schijnbare oppervlakte wordt niet gemeten in vierkante meters, maar in vierkante graden, bijvoorbeeld wanneer we het hebben over de oppervlakte van een sterrenbeeld.
Schijnbare positie De schijnbare positie van een object in ons zonnestelsel is de positie waarop bijvoorbeeld een planeet schijnt te staan op een gegeven tijdstip. De exacte positie waarop we de planeet zien is echter anders dan de ware positie op dat moment; het verschil wordt veroorzaakt door de lichttijd van het object, waardoor we het waarnemen op de positie waar het stond toen het licht daar vertrok, en niet op de positie van het moment dat het licht bij ons aankomt.
Schijnbare zonneweg Zie ecliptisch vlak.
Schijngestalte Zie fase.
Schrikkeldag Een schrikkeldag is een extra dag die van tijd tot tijd wordt ingevoegd om de seizoenen niet te laten verschuiven ten opzichte van het kalenderjaar. De schrikkeldag wordt ingevoegd aan het einde van de maand februari en bestempeld als 29 februari. Een kalenderjaar met een schrikkeldag heet een schrikkeljaar (zie aldaar voor de regels voor schrikkeljaren).
Schrikkeljaar Een schrikkeljaar is een kalenderjaar met een extra dag, de schrikkeldag. Een schrikkeljaar duurt hierdoor 366 dagen, een dag langer dan de meeste kalenderjaren. In de Gregoriaanse kalender, die onder andere in de EU wordt gebruikt, zijn de regels voor schrikkeljaren als volgt:
1. ieder vierde jaar, de jaren die deelbaar zijn door 4, is een schrikkeljaar
2. ieder eeuwjaar (deelbaar door 100 en dus ook door 4) is een uitzondering en is geen schrikkeljaar
3. ieder eeuwjaar dat deelbaar is door 400 is een uitzondering op de uitzondering en is wel een schrikkeljaar.
Schrikkelseconde Een schrikkelseconde is een extra seconde die van tijd tot tijd wordt ingevoegd om de tijd die wordt aangegeven door atoomklokken niet meer dan een seconde te laten verschuiven ten opzichte van de zonnetijd. Deze verschuiving wordt veroorzaakt door het langzaam en onvoorspelbaar afremmen van de aardrotatie. Wanneer de verschuiving is opgelopen tot 0,6s wordt besloten een schrikkelseconde in te voegen, zodat de verschuiving verspringt naar -0,4s en weer een tijd lang langzaam kan oplopen. Bij een positieve schrikkelseconde springt de klok van 23:59:59 naar 23:59:60, naar 00:00:00, bij een negatieve schrikkelseconde van 23:59:58 naar 00:00:00.
Seconde Het woord seconde kan meerdere betekenissen hebben:
1. tijdseenheid: Een seconde ofwel SI seconde is de basiseenheid van tijd in de natuur- en sterrenkunde. De lengte van een seconde is gebaseerd op de lengte van 1/86400-ste deel van de gemiddelde zonnedag tussen 1750 en 1892 en exact gedefinieerd als de duur van 9.192.631.770 perioden van de straling die overeenkomt met de overgang tussen de twee hyperfijnniveaus van de grondtoestand van het cesium-133 atoom.
2. hoekmaat: Voor hoeken die in uren worden weergegeven, zoals de rechte klimming, is de seconde 1/3600-ste deel van een uur, net als in het geval van de tijd. Voor hoeken die in graden (°) worden weergegeven, zie boogseconde.
Seeing Met astronomische seeing wordt de atmosferische storing op de onscherpte van de hemel aangegeven. Door turbulentie in de atmosfeer wordt het licht van hemellichamen licht gebroken, wat een onrustig beeld oplevert. Als gevolg hiervan twinkelen met name heldere sterren voor het blote oog, lijken sterren door het beeld te dansen bij waarnemingen met een telescoop en worden afbeeldingen van sterren geen puntjes maar schijfjes.
Seizoen Een seizoen of jaargetijde is een periode van ongeveer 3 maanden. De seizoenen zijn het best merkbaar op hogere en lagere breedten, verder van de evenaar. Een seizoen kenmerkt zich door een hogere of lagere stand van de zon aan de hemel, en de daarbij behorende hogere of lagere temperatuur en langere of kortere perioden van daglicht. Het variëren van de hoogte van de zon aan de hemel wordt veroorzaakt door de schuine stand van de aardas. Doordat de aarde bovendien om de zon beweegt, wordt nu eens het noordelijk, dan weer het zuidelijk halfrond meer beschenen door de zon. De vier seizoenen zijn winter, lente, zomer en herfst.
Selenografische coördinaten De selenografische coördinaten zijn de coördinaten die gebruikt worden om een plaats op de maan (selena = maan) aan te duiden. De coördinaten worden meestal uitgedrukt in lengte en breedte. Selenografische coördinaten zijn het equivalent van geografische coördinaten op aarde, maar dan voor de maan.
Siderisch jaar Een siderisch jaar is de tijd die de aarde nodig heeft om één volledige omloop om de zon te voltooien en weer dezelfde positie tussen de sterren in te nemen (gezien vanaf de zon). Omgekeerd is het de periode die de zon nodig heeft om de hele dierenriem te doorlopen en weer dezelfde positie tussen de sterren in te nemen, gezien vanaf de aarde.
Siderische dag Siderisch is afgeleid van het Latijnse sidus (gen. sideris) (sterrenbeeld, ster). De tijd die de aarde nodig heeft om ten opzichte van de sterren eenmaal rond haar as te draaien of met andere woorden het tijdsverschil tussen twee opeenvolgende meridiaanpassages van een bepaalde ster.
Siderische maand Een siderische maand is de tijd die de maan nodig heeft om één volledige omloop om de aarde te voltooien en weer dezelfde positie tussen de sterren in te nemen. Een siderische maand duurt 27,321662 dagen en wordt iedere 1000 jaar zo'n 0,16 seconden langer.
Siderische periode De siderische periode van bijvoorbeeld een planeet is de tijd die de planeet nodig heeft om één volledige omloop om de zon te voltooien en weer dezelfde positie tussen de sterren in te nemen, zoals gezien door een denkbeeldige waarnemer op de zon. Dit is de baanperiode van een planeet. Doordat de aarde ook om de zon beweegt is de siderische periode van een planeet niet gelijk aan de synodische periode.
Siderische tijd Siderische tijd is een synoniem voor sterrentijd. Het is de tijdrekening die gebaseerd is op de siderische rotatieperiode van de aarde. De plaatselijke sterrentijd is per definitie gelijk aan de rechte klimming van de objecten die zich op de meridiaan van de waarnemer bevinden, ofwel aan de uurhoek van het lentepunt. De sterrentijd is dus altijd een bruikbare indicatie voor het deel van de sterrenhemel dat op een bepaald moment waarneembaar is.
Singulariteit Punt in het heelal waar de entropie maximaal is. Anders gezegd betekent dit dat de kromming van de ruimtetijd hier zo sterk is dat de gewone natuurkundige wetten niet meer opgaan. Zie ook naakte singulariteit en zwart gat.
Slagschaduw Een slagschaduw wordt in de sterrenkunde vaak kernschaduw of umbra genoemd.
Snaartheorie Waar de algemene relativiteit van toepassing is (nl. in de grote structuren), is de zwaartekracht de bepalende factor terwijl de drie andere wisselwerkingen verwaarloosbaar zijn. Waar de kwantummechanica op het voorplan treedt (in de wereld van de microscopie) moet de zwaartekracht de plaats ruimen voor de sterke, zwakke en elektromagnetische wissselwerking. Maar tijdens exceptionele omstandigheden wordt de zwaartekracht even belangrijk als de andere drie wisselwerkingen. Dit is het geval tijdens de eerste momenten van het universum waar temperatuur en dichtheid extreme vormen aannamen. De ontrafeling van deze eerste periode vereist een algemene theorie waarin de algemene relativiteit en de kwantummechanica harmonisch samengaan. Tot op heden is de snaartheorie de beste kandidaat om het conflict tussen beide theorieën op te lossen. In de snaartheorie bestaan de fundamentele bouwstenen van de natuur uit microscopische objecten waarvan de grootte van de orde zou zijn van de lengte van Planck (1,6161 × 10-35 m). De bekende deeltjes, zowel de fermionen als de bosonen verschijnen als bijzondere vibratiewijzen van de fundamentele snaartjes. Vioolsnaren brengen klanken voort als ze aangeslagen worden, de fundamentele snaartjes brengen deeltjes voort. De snaartheorie kent 10 dimensies (9 ruimtelijke en 1 voor de tijd) waarvan er 6 minuscuul zijn en in zich 'opgerold'.
Solstitium Het solstitium of zonnewende is het moment dat de zon boven de grootste of kleinste breedte op aarde staat. Het begin van de zomer, rond 21 juni, is gedefinieerd als het zomersolstitium, het begin van de winter, rond 21 december, als het wintersolstitium. In Nederland en België staat de zon tijdens het zomersolstitium in het hoogste punt (midzomer), tijdens het wintersolstitium in het laagste punt (midwinter).
Spectograaf Een instrument om het licht dat van een ster ontvangen wordt, op te splitsen in de kleuren waaruit het bestaat. Deze kunnen dan afzonderlijk bestudeerd worden.
Spectraaltype Het spectraaltype van een ster wordt bepaald door het spectrum van de ster te analyseren. Hierbij wordt gekeken naar de sterkte van donkere en heldere lijnen in het spectrum. Het spectraaltype is vervolgens een maat voor het evolutiestadium waarin de ster zich bevindt. Het spectraaltype van de zon is G2V. De hoofdletter (in dit geval G) is de hoofdindeling, de klassen (van hoge naar lage oppervlaktetemperatuur) omvatten O, B, A, F, G, K, M. De zon is dus een vrij koele ster.
Spectroheliograaf Een instrument dat gebruikt wordt om de zon te fotograferen in het licht van een golflengte (monochromatisch licht).
Spectroscopische dubbelsterren Twee sterren die zo dicht bij elkaar staan, dat ze door een telscoop als één ster gezien worden. Hun dubbele voorkomen kan alleen worden waargenomen, als hun licht wordt opgesplitst met een spectograaf.
Spectrum Een spectrum van het licht van een hemellichaam toont het licht van het object, gesorteerd naar golflengte (kleur) of energie van de fotonen. Het spectrum van een ster of sterrenstelsel bevat belangrijke informatie over het object, zoals bijvoorbeeld de (oppervlakte)temperatuur, samenstelling, (rotatie)snelheid, en meer. Voor sterrenkundigen is het spectrum dan ook een essentiëeel hulpmiddel voor het doen van onderzoek.
Spiraalarm Een spiraalarm is de lichte, spiraalvormige band in spiraalvormig sterrenstelsel (spiraalstelsel). Ook ons Melkwegstelsel heeft spiraalarmen.
Spiraalstelsel Spiraalstelsel is de korte aanduiding voor een spiraalvormig sterrenstelsel, een sterrenstelsel dat meer of minder duidelijke spiraalstructuur vertoont. Deze structuur bevat afwisselend donkere en lichte banen, de lichte spiraalvormige banen worden spiraalarmen genoemd. Ons Melkwegstelsel is een spiraalstelsel.
Sporadische meteoor Een sporadische meteoor is een meteoor die niet tot een meteorenzwerm behoort. Deze 'vallende sterren' lijken hierdoor niet allemaal uit één punt aan de hemel te komen, maar uit willekeurige richtingen.
Stationair Een planeet is stationair wanneer de voorwaartse beweging van de planeet ten opzichte van de sterren stopt, om vervolgens om te keren. De planeet beweegt dan retrograad. Dit gebeurt bijvoorbeeld aan het begin en einde van een oppositielus.
Steenbokskeerkring Denkbeeldige cirkel rond de aarde op 23,439° of 23° 26′ 22′′ zuiderbreedte. Deze keerkring markeert de winterzonnewende, wanneer de zon op 22 december in het teken Steenbok staat en schijnt terug te keren naar het noorden.
Ster Een bal van hoofdzakelijk waterstof en helium gas die door zijn eigen zwaartekracht bijelkaar gehouden wordt en die zwaar genoeg is dat de druk en temperatuur in zijn kern hoog genoeg oplopen om kernfusie op gang te brengen en te houden. De energie die bij deze kernfusie vrijkomt voorkomt dat de ster onder zijn eigen zwaartekracht ineenstort en komt uiteindelijk aan zijn oppervlak (fotosfeer) als licht vrij. Onze zon is een typische ster.
Sterhoop Een sterhoop of stercluster is een groep van enkele duizenden tot enkele miljoenen sterren, die fysiek bij elkaar horen en dus allemaal ongeveer even ver weg staan. Dit laatste is in tegenstelling tot een asterisme of een sterrenbeeld. We onderscheiden open sterhopen en bolvormige sterhopen.
Sterrenbeeld Een sterrenbeeld of constellatie is een denkbeeldige figuur die wordt verkregen door (in gedachten) lijnen te trekken tussen verschillende heldere sterren. Vaak werden deze figuren vereenzelvigd met karakters uit de (Griekse) mythologie. Bekend zijn onder andere de twaalf (of dertien) sterrenbeelden van de dierenriem. Tegenwoordig is de hemel volledig opgedeeld in 88 sterrenbeelden.
Sterrendag Een sterrendag is de tijdsduur die nodig is voor een ster (of ander 'vast' object) om na één volledige aswenteling van de aarde weer dezelfde positie aan de lokale hemel in te nemen. De sterrendag is 3 minuten en 56 seconden korter dan een zonnedag, doordat de aarde ook in een baan om de zon beweegt, en in de loop van een dag ongeveer 1% van haar baan aflegt.
Sterrenhemel De sterrenhemel, nachthemel of kortweg hemel is de naam voor de denkbeeldige (halve) bol waaraan alle buitenaardse objecten kunnen worden waargenomen, in het bijzonder 's nachts (zeker in het geval van nachthemel). De sterrenhemel bevat hemellichamen zoals de maan, planeten, sterren, de Melkweg en deepsky-objecten. Alle hemellichamen tezamen vormen de hemelbol. Het woord sterrenhemel wordt zowel gebruikt om de gehele hemelbol aan te duiden, als de halve hemelbol die op een bepaald moment op een bepaalde plaats kan worden waargenomen.
Sterrenhoop of cluster Groep van enkele tot een paar duizend sterren die dankzij hun onderlinge zwaartekracht zeer dicht bij elkaar blijven.
Sterrenselsel Een systeem van honderden miljoenen tot wel een biljoen (1000 miljard) sterren en de interstellaire gaswolken tussen die sterren, die door hun onderlinge zwaartekracht bij elkaar gehouden worden en als het ware een eiland in de leegte van het heelal vormen. Melkwegstelsels worden vaak in typen onderverdeeld op basis van hun vorm: zo heb je elliptische stelsels, spiraalstelsels, en onregelmatige stelsels. Afhankelijk van het aantal sterren en type kan een melkwegstelsel 10.000 tot wel 250.000 lichtjaar in doorsnede meten. Er zijn miljarden melkwegstelsels in het waarneembare heelal.
Sterrentijd De sterrentijd verschilt van de zonnetijd, doordat de zonnedag afwijkt van de sterrendag. Zoals de oorspronkelijke definitie van de zonnedag (voor de invoering van tijdzones) ervoor zorgt dat de zon steeds om 12 uur 's middags in het zuiden staat, zo staat het lentepunt om 0 uur lokale sterrentijd in het zuiden.
Sterrenwacht Een sterrenwacht of observatorium is een plaats waar de sterrenhemel kan worden waargenomen. Dit gebeurt meestal 's nachts, maar vaak kan ook overdag de zon worden bekeken. De meeste sterrenwachten gebruiken hiertoe een of meerdere telescopen en mogelijk andere instrumenten. Deze kunnen los opgesteld zijn in het veld, of vast staan in een speciaal gebouw. Sterrenwachten waar de telescopen in een gebouw zijn opgesteld hebben vaak kenmerkende koepels. Deze kunnen gedeeltelijk worden geopend en geheel worden rondgedraaid, zodat elk deel van de hemel kan worden bekeken.
Sterrenwind Zie zonnewind.
Stofdeeltjes Niet het soort stof dat je in huis vind, wat typisch uit fijne stofvezels, vuil, of dode huidcellen bestaat. Interstellair stof, daarentegen, bestaat uit veel kleinere deeltjes van de orde van een micrometer in diameter, onregelmatig van vorm, en voornamelijk opgebouwd uit koolstof, roet-achtige koolwaterstof verbindingen en/of silicaten. Stof valt het meest op doordat het licht absorbeert, wat zich uit in grote donkere gebieden in delen van ons eigen Melkwegstelsel en donkere banden door andere melkwegstelsels.
Straal De straal of radius van een cirkel is de halve diameter. Aan de hemel gebruiken we soms de schijnbare straal, dus de halve schijnbare diameter van bijvoorbeeld de zon of de maan.
Stralingsdruk De kracht die uitgeoefend wordt door welke straling dan ook (warmte en licht) op welk object dan ook.
Strooilicht Strooilicht is een gevolg van de lichtvervuiling, waardoor licht van bijvoorbeeld een straatlantaarn of een broeikas in het oog, verrekijker of telescoop terecht komt. Het gevolg hiervan is een heldere achtergrondwaas, waardoor de grensmagnitude omlaag gaat en lichtzwakke hemellichamen, zoals deepsky-objecten, onzichtbaar worden.
Supermaan Het begrip supermaan is een hype van de laatste jaren waarmee het samenvallen van volle maan en het perigeum van de maan wordt aangeduid. Doordat de baan van de maan om de aarde elliptisch is, staat de maan soms dichterbij (en lijkt dan groter) en soms verder weg van de aarde. Doordat de excentriciteit van de maanbaan 0,0549 bedraagt lijkt de volle maan in een typisch perigeum ruim 5% groter en 11% helderder dan de gemiddelde volle maan en 12% groter en 25% helderder dan een volle maan in het apogeum.
Supernova De explosie van een massieve ster (zwaarder dan ongeveer 8 maal de zon) aan het eind van zijn leven. Wanneer zo'n ster in zijn kern alle lichtere elementen door kernfusie reacties heeft omgezet in uiteindelijk ijzer, kan geen verdere kernfusie meer plaatsvinden: er moet energie toegevoegd worden om nog zwaardere elementen te produceren. De zwaartekracht zegeviert en de kern stort ineen tot de kernkrachten tussen elementaire deeltjes de ineenstorting stoppen (de kern is dan een neutronenster geworden) of helemaal ineenstort tot een zwart gat. Hoewel de buitenlagen van de ster van deze ineenstorting in eerste instantie niets merken, kaatst in beide gevallen een enorme schokgolf van het centrum terug naar buiten die tijdelijk kernfusie in de mantel rond de kern weer op gang brengt waardoor nog meer energie vrijkomt en daarmee alle buitenlagen in een enorme explosie van de ster wegblaast in een energetische radioactieve wolk.
Superreus Een zeer grote ster.
Supersonisch De term supersonisch betekent dat de snelheid van het bewegend object hoger is dan de snelheid van het geluid in het omringend medium. In de lagere luchtlagen van de aarde bedraagt de geluidssnelheid ongeveer 330 m/s. Mach 1 is gelijk aan de geluidssnelheid. In de bijna lege ruimte heeft de geluidssnelheid een waarde van ongeveer 10 km/s.
Surge Een kort bestaande verstoring in de chromosfeer van de zon.
Synchrotronstraling Wanneer elektronen de lichtsnelheid benaderen en een magnetisch veld ontmoeten, spiraleren ze rond dat veld en sturen elektromagnetische straling uit. Meestal is dit radiostraling maar de synchrotronstraling kan ook in andere golflengten voorkomen: visueel, ultraviolet of röntgenstraling.
Synodische maand Een synodische maand is de tijd die de maan nodig heeft om eenmaal volledig zijn fasen te doorlopen, dus van nieuwe maan tot nieuwe maan. De synodische maand is langer dan de siderische maand, doordat tegen de tijd dat de maan een omloop rond de aarde voltooid heeft, de aarde zo'n 8% van haar baan om de zon heeft afgelegd, waardoor de maan nog circa twee dagen extra moet bewegen om in dezelfde fase uit te komen.
Synodische periode De tijd die een hemellichaam uit het zonnestelsel erover doet om een omloop om de zon te volbrengen, gezien vanaf de aarde.